Пишува: Бартоломеј Кајтази – поранешен амбасадор на Република Македонија при Светиот Престол
Екумена или вселена (старогрчки- населена земја) во античко време изразот се употребувал за означување на целокупната населена земја.
Во модерното време изразот екуменизам се користи за процесот на повторно воспоставување на една единствена универзална христијанска црква.
Во историјата на христијанството поделбите и судирите биле честа појава. Тие се последица на комплексноста на сама бит на христијанската религија т.е. верувањето во постоењето на еден единствен Бог кој се манифестира во три лика (Отецот, Синот и Светиот Дух) нивните меѓусебните односи, природата на самиот Христос како и исходиштето на Светиот Дух. Дополнителен проблем претставувало фактот дека евангелијата и другите списи кои се однесуваат на самиот живот и учењето на Христос се пишувани во широк временски распон по неговото воскреснување (50-90-те год н.е.). Непостоењето на нивните оригинали и постоењето на различни верзии на истите допринело за појавата на различни толкувања за горе наведените прашања. За време на животот на апостолите, истите, преку пишување на посланија кон одредените цркви давале одговори за надминување на одредените проблеми кои се однесувале на доктрината и организацијата на самата заедница. По заминувањето на апостолите од историската сцена таа улога ја извршуваат т.н. големи црковни оци како што се светите Августин, Амврозиј, Јероним и Гргур од западните делови и светите Василиј, Јован Златоуст, Атанасиј, Григориј, Иринеј и други од источните делови. Со развојот и распространувањето на христијанството се јавило потреба за свикување на т.н. екуменски собори на кои се решавало за најважните прашања на црквата и на кои се донесувале одлуки-канони кои станувале задолжителен дел на црковната доктрина и право. Првите седум собори (вклучително и нивните одлуки) ги признаваат и католичката и православните цркви. На третиот собор кој се одржал во Ефес во 431 година се случува првата поделба на т.н. несторијанско крило кое тврдело дека во личноста на Христос се содржат две раздвоени природи (божествена и човечка). Соборот ова учење ќе го ќе прогласи за ерес што за резултат ќе има одвојување на Асирската црква. До поголем раскол ќе дојде на следниот собор кој се одржал во Калцедонија во 451 год. Тука ќе се одвои поголема група која понатаму ќе се нарекуваат источни православни цркви кои ќе го прифатат т.н. монофизитско учење според кое во природата на Христос се содржи само божествената компонента. Официјалната пак одлука на соборот е содржана во калцедониското верување според кое во Исус Христос се содржат двете природи, неделиви, непроменливи и нераздвоиви.
Расколот помеѓу католичката и православните цркви!
Расколот помеѓу двете главни христијански цркви бил процес кој траел повеќе векови и чиј интензитет се зголемил за време на одржувањето на четвртиот цариградски собор (869-870) на кој е соборен Цариградскиот Патријарх Фотиј. Таа одлука не ја прифаќаат Православните цркви и истите го свикуваат наредниот собор на кој Фотиј се враќа на својата функција. Паралелно и поврзано со претходното започнуваат и расправите за доктриналните теми меѓу која за најважна се смета додавката Filioque (лат-и од синот) во веќе усвоеното верување дека Светиот Дух произлегува само од Отецот. Имено Католичката Црква го воведува и Синот како исходиште на истиот одлука која силно ќе биде оспорена како отстапување од никеј-калцедониското верување. Опсегот на меѓусебните расправии додатно ќе се заостри со барањето на римскиот надбискуп како наследник на тронот на Свети Петар за првенство во униврзалната Црква не само по чест (која православните цркви му ја признаваат) туку и по власт која се содржи со правото на избор на бискупите и на сеопшто раководење со Христовата црква. Основ за ова барање според Католичката Црква доаѓа од самото евангелије во кое стои дека Исус му се обраќа на Петар со зборовите дека тој е карпата на кој тој ќе ја изгради својата Црква и дека што тој (Петар) ќе заврзе и одврзе на земјата ќе биде истото направено и на небото (Евангелије по Матеј 16;18-19). Конечно по серија на меѓусебни обвинувања (употребата на бесквасниот леб во евхаристијата од страна на западната црква и др.) во 1054 година со фрлањето на заедничка анатема односите помеѓу двете Цркви престануваат и ќе останат замрзнати сѐ до 1965 година кога Папата Павле VI и Цариградскиот Патријарх Атенагора I ќе ги поништат меѓусебно изречените анатеми. Мора да се напомене дека судирот помеѓу двете крила е покомплексен и дека со добар дел се должи поради разните општествено-социјални прилики во кои делувале разните заедници, погрешното толкување на меѓусебната комуникација поради јазични различности, географската раздалеченост и други фактори кој придонеле за развојот на меѓусебната недоверба.
Екуменскиот дијалог помеѓу двете Цркви фактички започнува со формирањето на заедничката меѓународна комисија за теолошки дијалог помеѓу Католичката Црква и Православните Цркви во 1979 година од страна на Папата Иван Павле II и Цариградскиот Патријарх Димитриј I. Темелите на кои ќе се одвива дијалогот се содржат во т.н. Цариградска енциклика од 1920 година и декретот од 1964 год. донесен на II Ватикански Собор под наслов “Unitatis Redintegratio” (Реставрација на единството) во кои се исклучува условот да другата страна треба да се врати во единство со првата и обратно и се воспоставува принципот да низ дијалог за сите отворени прашања, доктринални и организациски се надминат разликите и се воспостави повторно единство. Досега се одржани 14 пленарни седници на разни теми и се потпишани неколку спогодби за одредени прашања. Во моментот трае расправата по потпишаната спогодба од состанокот одржан во Равена во 2007 год. во која се елаборирани состојбите на црквата во првиот милениум во однос на соборноста на локално , регионално и универзално ниво и одговорноста на бискупот (епископот) како апостолски наследник за остварување на таа соборност. Додека за локалното и регионалното ниво нема посериозни несогласувања за третото ниво т.е. за универзалната Црква, нејзиното устројство, односите со другите две нивоа и посебно улогата на протосот (главата) содржана во личноста на римскиот епископ предизвикаа големи реакции посебно во Православните цркви. Посебно гласна во осудите на документот беше Руската ПЦ која на самиот почеток на средбата и го напушти истиот поради присуството на Естонската ПЦ која таа не ѝ го прифаќа статусот на автокефалност. Во реакциите на РПЦ преовладува ставот дека разговори за некаков примат освен по чест на универзално ниво не може да стане збор, бидејќи тоа се коси со самото евангелие и одлуките на екуменските собори. Осуди на документот пристигнуваа и од деловите на Грчката, Српската и Романската ПЦ каде потписниците се нарекуваат за предавници на православието и слуги на папата со порака дека екуменизмот е дело на ѓаволот и дека целокупноста на Христовата Црква се наоѓа исклучиво во Православните цркви. Како додаток на овие тензии се појавува и спорот помеѓу РПЦ и Вселенската Патријаршија за приматот во православниот свет за кој РПЦ континуирано ја нагласува дека нејзината бројност ги надминува сете останати Цркви заедно. Интересно е дека самата РПЦ, а посебно митрополитот Иларион Алфеев кој е задолжен за односите со останатите црковни заедници е најгласен заложник за дијалог со Католичката Црква за т.н. социолошки проблеми со кои таа самата најповеќе се соочува (напуштањето на семејните врски и традиционалните вредности, секуларизацијата на општеството, занемарување на духовноста во однос на борбата за материјални добра и др). Сите ови дилеми кои постојат во Православните цркви се очекуваше да се разрешат на сеправославниот собир кој се одржа 2016 година на Крит но поради отсуството на неколку цркви и со тоа неможноста за донесување на обврзувачки одлуки иднината на дијалогот со Католичката Црква сѐ уште е предмет на расправи и несогласувања.
Тенденции во развојот на екуменскиот дијалог
Од претходно кажаното читателот може да ги разграничи двете компоненти на одвивањето на екуменскиот дијалог и тоа: првата, теолошка, на која се расправаат доктринарни прашања и втора, социолошка во која се настојува да се изнајдат заеднички модалитети на соработка за проблемите со кои во ова модерно, глобализирано, потрошувачко и воопшто материјално ориентирано општество се соочуваат христијанските цркви низ целиот свет. Дали овие компоненти се меѓусебно поврзани или застојот во едната не мора да има влијание во развојот на другата компонента? За ова во црквените кругови се води жестока дебата во кои едните се на мислење дека додека не се воспостави единство на доктринарно ниво останатите форми на соработка се небитни и нецелисходни додека други се на мислење дека било која форма на дијалог и соработка е пожелна и придонесува во градењето на заедничка доверба која е неопходна во одвивањето на меѓусебниот дијалог. Што за оваа дилема мислеле и мислат поглаварите на вселенската патријаршија и на Католичката Црква јавноста неодамна можеше да дознае од еден натпис кој беше објавен во весникот L’Osservatore Romano, полуофицијалното гласило на Светата Столица во кое се објавуваат разговорите помеѓу вселенскиот патријарх Атенагора и амбасадорот на Италија во Турција, Марио Мондело водени во 1967 година по историската средба на патријархот со тогашниот поглавар на Католичката Црква, папата Павле VI. На прашањето на амбасадорот за важноста на разликите кои постојат во теолошките разлики, Атенагора енергично одговара дека такви разлики не постојат и дека тој самиот кога се консултирал со највидните теолози на православието (кои ги споредува со правници во нивните бесконечни расправи што е законско, а што не) увидел дека доктринарни разлики нема и дека целата каша на раздорот ја создале караниците на суетните епископи без никаква реална причина и друг мотив. Уште патријатхот вели дека најважно е дека сите христијани се браќа по сакраментот на крштевањето и дека патот на единството води исклучиво со љубов еден кон друг и добротворството како цел на заедничкото делување.
А, што вели сегашниот папа Франциско?
Потребата од теолошки дијалог е неопходна за да се надминат разликите кои постојат во толкувањето на коренот на воспоставените сакраменти. Бидејќи тоа не може да се направи во некоја изолирана лабораторија, мора да се почне патувањето со заедничка работа во помагањето на луѓето за надминување на нивните проблеми пропратено со нивното заедничкото проучување и нивна заедничка одбрана бидејќи кога се убиваат христијани низ целиот свет нивните убијци не ги делат на православни, католици или англиканци.
На крај да кажеме нешто за екуменскиот дијалог во Република Македонија. МПЦ поради нејзиниот статус не е вклучена во работата на заедничката меѓународна комисија што секако не треба да биде пречка за разговори со Католичката Црква во Република Македонија. Традиционално двете Цркви (заедно со Евангелистичко-Методистичката Црква) во месец јануари одржуваат т.н. недела на молитва за екуменскиот дијалог при што следователно во трите заедници се одвиваат заеднички литургии и молитви за повторно обединување. Она што треба да се нагласи е дека сепак од страна на МПЦ постои своевидна резерва кон оваа активност која веројатно произлегува од внимателноста да не се предизвика реакција од останатите Православни цркви поготово на СПЦ, РПЦ и секако на грчката ПЦ кои претераниот ангажман би го сфатиле као доказ дека МПЦ повеќе ‘’намигнува’’ кон Ватикан отколку кон повторното воспоставување на канонскиот ред во рамките на православното устројство. Респектирајќи ја незавидната положба во која се наоѓа МПЦ за кое решение за излез се состои исклучиво во разговорите внатре во Православните цркви (како претходно е кажано унијатството како метод е производ на минато време), сепак мислам дека таа похрабро треба да се вклучи во екуменскиот дијалог користејќи ја Католичката Црква во Р.епублика Македонија како нејзин соговорник и која нејзините ставови може да ги пренесе во Ватикан.
Сите мислења се важни и сите дела произлезени од заедничкото делување од локално до универзално ниво се чекор нанапред кон постигнувањето на повторното заедничко обединување.
Не ми се познати мерилата на Бога за времето, но за поимањето на човекот за времето, 1000 години поминати во караница и напор за повторно смирување е премногу време.
